Kelebek Gözlemciliğinde Gözlem Kaydı ve Raporu Tutmanın Faydaları

Bu yazı TRAKEL Temmuz - 2014 Bülteni'nden Alınmıştır - Onat BAŞBAY & Dr. Didem Ambarlı

Birçoğumuz kelebek gözlemciliği ile fotoğrafçılık sevdası vasıtasıyla tanıştık. Güzel ve estetik fotoğraflar çekmek gayesiyle başladı tüm bu serüven. Ancak zamanla sık rastlanan türlerin fotoğraflarını çekmek bizlere yeterli gelmedi. Nadir ve zor bulunan türleri bulan, onların fotoğraflarını çeken arkadaşlarımızı gördük. Biz de onlar gibi hem güzel, hem de az rastlanan türlerin fotoğraflarını çekmeliydik. İşte o zaman daha nadir bulunan türleri çekmek için kelebek gözlemciliği alanına adım atmak gerektiğini anladık. Habitat ve bitki bilgisi, iklim, mevsim, irtifa derken birçok yeni kavramı öğrendik, tecrübe kazandık. Bu şekilde gruplar halinde gittiğimiz gözlemlere ait kayıtların ne kadar önemli veriler olduğunu anladık. Ülkemizde kelebeklerle ilgili bilimsel çalışmaların henüz emekleme aşamasında olması nedeniyle belki de bu kadar uzun süre içerisinde kelebek gözlem raporlarının Ülkemiz kelebeklerini koruma ve izleme açısından ne kadar büyük önem taşıdığını bilemedik. Oysa gidilen arazilerde tutulan düzenli gözlem raporları o alandaki kelebeklerin zaman içerisinde nasıl ve ne şekilde değişim gösterdiğini, nesli tükenme tehlikesi taşıyan kelebeklerin var olup olmadığını anlamada önemli bir araçtı. Böylelikle aynı alanda değişik zamanlarda yapılan düzenli gözlem kayıtları birikecek ve zaman içerisinde kelebeklerin yıllara bağlı olarak insan aktivitelerinden ve iklimsel değişikliklerden nasıl etkilendiği ortaya çıkartılabilecekti. Bu sebeple sizler için bir kelebek gözlem raporu nasıl tutulmalıdır konusunda bildiklerimizi paylaşmak için bu yazıyı hazırladık. Aşağıda madde madde bir kelebek gözlem kaydında nelerin bulunması gerektiği ve neden bu bölümlerin önem taşıdığını görebilirsiniz. Bol kelebekli ve mutlu günler dileriz.

Kelebek gözlem raporunda genel olarak bulunması gereken veriler aşağıda listelenmiştir.

KELEBEK GÖZLEM RAPORU

Alanın Adı:
Bir kelebek gözlem raporunda gözlem yapılan ilin ve ilçenin adını yazmamız ve hatta ileride bu alanı hatırlamamız sağlayacak kısa isimler tanımlamamamız ileride hem bizim, hem de gözlem kayıtlarını inceleyenlerin zaman kaybetmeden doğru bilgiye ulaşmasını sağlayacaktır. Örneğin gözlem yapılan ilin kaydının Ankara diye işaretlendiğini düşündüğümüzde, spesifik bir kelebeğin hangi ilden kayıtlarının geldiği bilgisine kolayca ulaşılabilecektir.

Gözlemciler:
Gözleme katılan kişilerin bilgisi bu alana girilmelidir. İleride gözlemle ilgili daha detaylı görüş alışverişi yapılması gerektiğinde, gözleme katılanların görüşlerine başvurulması gerekebilir.

Koordinat Bilgisi:
Gözlem yapılan yeri ileride bizim ve daha sonradan burayı ziyaret edebilecek başka gözlemcilerin rahatça bulabilmesi için gözlem raporunda mutlaka koordinat bilgisine yer vermemiz gerekir. Bunun için artık daha az maliyetle elde edilebilecek modern GPS’leri kullanabileceğimiz gibi, bugün neredeyse tüm cep telefonlarında bulunan harita ve GPS uygulamalarından da faydalanabiliriz. Bunların hiçbirini bulamadığımız takdirde ise, ücretsiz bir yazılım olan Google Earth programını kullanarak, alana ulaşım yolumuzu ve bölgede dikkatimizi çeken yapılar ve oluşumları dikkate alarak (dere, baraj, göl, karayolu, köprü, çeşme, tarla, v.s.) alana ait koordinatları yaklaşık olarak da olsa tespit edebiliriz.

Tarih ve Saat:
Gözlem kaydının olmazsa olmazı tarih bilgisidir. Bu sayede türlerin yıl içerisinde hangi tarihler arasında uçtuğu belirlenebilecektir. Ayrıca gün içerisinde gözlem yapılan saat dilimini de başlangıç ve bitiş saati olarak yazmak hangi türlerin, günün hangi saatinde görülebileceği bilgisini ve gözlemde ne kadar vakit harcandığını de kayıt altına alacaktır. Gözlem süresi gözlenen toplam kelebek tür sayısını etkileyen bir faktördür. Kısa bir listenin sebebi, sadece su içmek için durulmuş çeşmenin etrafındaki 10 dakikalık bir gözlem olabilir.

Sıcaklık, Rüzgar ve Kapalılık Bilgisi:
Sert rüzgarlı bir havada, tamamen kapalı veya yağmur yağan bir alanda kelebek gözlemlemek mümkün olmayacaktır. Bu sebeple gözlem anındaki hava koşulları gözlem raporunda önemli yer tutmaktadır. Böylelikle bir türün uygun zamanda, görülmesi gerektiği bir alanda neden görülememiş olabileceği ile ilgili ipuçları yakalanabilecektir. Rüzgar için “Beaufort Skalası” gibi ölçümler kullanılabilirken, hem rüzgar, hem de bulut yoğunluğunu belirten kapalılık skalası için 1’den 8’e kadar verilebilecek değerleri kullanmak da mümkündür.

Açıklamalar:
Bu kısımda alan ile ilgili habitat bilgisi ve bitki türleri gibi açıklayıcı bilgiler verilebilir. Habitat bilgisi verilirken önce geniş çevreden başlanıp tanım yapılıp sonra gözlem yapılan lokal alandan bahsetmekte fayda var. Örneğin: “meşe çalılıkları içindeki kayalık kuru dere yatağı boyunca ya da bozkır içindeki çeşme kenarı” gibi. Türlerin yoğun uçtuğu ve görüldüğü alanlar veya konaklanan bitki türleri raporun bu kısımda belirtilebilir. Ayrıca gözlem kaydına eklenmesi faydalı olabileceği düşünülen diğer bilgiler de bu bölümde belirtilebilir. Örneğin alanda insan kaynaklı bir değişiklik söz konusu ise bunu not etmek faydalı olur.

Gözlemlenen Türler:
Bu bölümde arazide gözlemlenen türler sırasıyla girilir. Kişinin kendi belirleyeceği şekilde türlerin Türkçe isimleri veya Latince isimleri kullanılabilir. Birçoğumuz türlerin Türkçe isimlerine aşina olduğumuz için Latince isimler ile liste tutmak bizi zorlayabilir. Bu durumda Türkçe isimlerle liste oluşturmak da mümkündür. Ancak tutulan gözlem kayıtlarının yabancı bilim insanları ve Türkçe bilmeyen kişiler ile paylaşılması halinde, türlerin evrensel isimleri olan Latince adları kullanmak, dataların değerlendirilmesinde kolaylık sağlayacaktır. Ayrıca ileriki dönemlerde ise, görülen türlerin kısıtlı bir alanda birey olarak sayımının yapılması, dişi ve erkeklerin ayrı ayrı sayılması gibi daha fazla detay ve tecrübe isteyen ayrıntılar da raporda yer alacabilecektir. Bir kelebek türü bazen yıllar boyunca aynı alanda azalma ya da çoğalma eğilimi gösterebilir. Bunu anlamak için türden kaç tane birey görüldüğü ile ilgili yaklaşık bir sayı belirtmek yerinde olur. Bu aynı zamanda türün alandaki uçuş döneminin başında-sonunda ya da sayı olarak zirvede olup olmadığı hakkında bilgi verir. Sezonda birden çok nesil uçan kelebekler için bir neslin başlayıp bitmesi ile ilgili yine sayılar fikir verebilir.

Notlar:
Kelebek türlerinin arazideki davranışı ile ilgili notlar genellikle faydalıdır. Örneğin yumurta bırakması, teritoriyal davranış, alanı kullandığını gösterir. Ama bazı kelebekler de hızlıca uçup giderler ve seneye aynı noktada aynı kelebeği görüp görmeyeceğimiz daha belirsizdir ve bunu bilmek önemli olabilir.
Önemli diğer bir konu da gözlem raporlarının kağıtlarda kalmamasıdır. Not defterleri arazide kaybolabilir. Ayrıca bir gözlemi hatırlamak gerektiğinde hangi defterin hangi sayfasında olduğunu bulmak zor olabilir. Bu nedenle gözlem kayıtlarını bilgisayar ortamına aktarmak yerinde olur. Bu konuya da önümüzdeki aylarda değineceğiz.